İZMİT ÇUHA FABRİKASI(ÇUHA FABRİKA-İ HÜMAYUN) Sultan Abdülmecit döneminde ithal edilen ürünlerin yerli imkânlarla üretilmesi amacıyla, 1843 yılında inşasına başlanan Çuha Fabrika-i Hümayun, 1844 yılında tamamlanarak bizzat Sultan Abdülmecit tarafından hizmete açılmıştır. Fabrika, Eski Kullar Beldesi yakınlarındaki Kilezdere mevkiinde, Sultan Abdülmecit’e ait bir kiraz bahçesi üzerine inşa edilmiştir. Mimarları Altunizade İsmail Zühtü Paşa ve Garabet Amira Balyan Efendi’dir. Fabrikada, saltanatı süresince fabrikaya büyük önem veren ve sık sık ziyaret eden Sultan Abdülmecit’e ait bir çalışma odası da bulunmaktadır. Küçük değirmen işletmeleri gibi örnekleri saymaz isek, İzmit Çuha Fabrikası, Tanzimat’ta kurulan fabrikalardan biridir. Ordunun kumaş ve fes ihtiyacını karşılamak üzere 1842 yılında özel girişimci Ohannes ve BogosDadyan Biraderler tarafından kurulan Feshane ve basmahane en eski tekstil fabrikaları arasında bulunmaktadır. Hassa Mimarı Garabed Amira Balyan’a yaptırılan yapının ilk çalışma dönemi, el tezgâhlarıile ahşap ve elektriksiz olarak geçen bir süreçtir. Yapımından önce bu alanda 9 taşlı bir değirmen olduğu söylenir. Ayrıca Bizans dönemini işaret eden kimi mimari unsurlar buranın tarihinin daha eskiye dayandığının belirtileridir. Kirazdere’nin suyundan yararlanarak faaliyetini sürdüren fabrika, ordu ve sarayın çuha ile şayak ihtiyacını sağlıyordu. Fabrikanın haftalık üretim miktarı aksatılmaksızın İstanbul’a rapor ediliyordu. .

Fabrika için gerekli olan malzemeler 18 Haziran 1843 tarihinde Barutçu başıEvans tarafından İngiltere’nin Londra şehrinden satın alınmıştır İzmit Çuha Fabrikası, gelişmiş modern makinelerinin yanı sıra Avrupa inşaat tekniklerindeki yenilikleri de bünyesinde toplayan bir fabrikadır. Fabrika yapılarının bükme hane, boyahane ve dokumahane olmak üzere üç ayrı bölüme ayrıldığı, ayrıca fabrikada misafirhane, kütüphane ve mescidin de bulunduğu ifade edilmektedir. 1848 yılında fabrikayı ziyaret eden Mc. Farlane’nin ifadelerinden fabrika bünyesinde hastane olarak kullanılan bir birimin ve lojmanların olduğu da anlaşılmaktadır. Fabrikanın yönetici kadrosu Türklerden seçilmiş ve özellikle asker kökenli olan kişiler fabrikanın yönetiminden sorumlu tutulmuşlardır. Çalışanlara ait en eski belge 1844 yılına aittir ve bu belge İzmit fabrikasının kâtiplerinden birinin Ahmet Efendi olduğunu göstermektedir. 1851’de fabrika Müdürü Miralay Şakir Bey’dir ve fabrika için gerekli olan ürünlerin alınması ile de görevlendirilmiştir. Çuha fabrikasında yöredeki azınlıklardan da çalışanlar vardı. Örneğin İzmit’in güneybatısındaki 3,000 nüfuslu bir Ermeni yerleşim yeri olan Arslanbey Köyü halkının önemli bir kısmı Çuha Fabrikası’nda çalışıyordu. Hatta askeriye ve Çuha fabrikasında çalışan bu Ermeniler tehcirden muaf tutulmuşlardı. Hatta bunlar arasında Avusturya tebaalı olanlar dahi vardı. (Buna rağmen hemen yakındaki Kullar köyünde Ermeni çeteler bir katliam yapmaktan çekinmemişlerdir). Bunun dışında fabrika çalışanları arasında zenciler de vardı, ancak yörenin havasına uyum sağlayamadıkları için Hicaz taraflarına gönderilmeleri kararı alınmıştı.

İzmit Çuha Fabrikası, askeriyenin ihtiyaç duyduğu mamulleri üretmesinin yanında bazı dönemlerde halk için de üretim yapmıştır. Kilim, fanila, yağmurluk gibi yan ürünleri olan fabrikada bazen fiyat indirimine de gidilmiştir. Bunun nedeni ise Avrupa mamulleri karşısında yerli mamulleri ön plana çıkarmaktır. Nitekim İzmit Çuha Fabrikası için Karabet adındaki tüccarın takdim ettiği beyannamede; İzmit fabrikasının senede yüz yirmi bin arşın çuha imaline uygun olduğunu, makinelerde Avrupalı ustaların imal ettikleri çuhanın kaliteli giysi yapımı için uygun olduğu; eğer çuhaların imal fiyatı düşürülebilirse dışarıdan gelen çuhalara nazaran daha iyi satılabileceği belirtilmiştir. 1849’a kadar Hazine-i Hassa tarafından işletilen fabrika, bu tarihten sonra Dar-ı Şura-yı Askeri’ ye devredilmiştir. 1846-1847 yıllarında İzmit Çuha Fabrikası’nda 24’ü usta, 259’u amele ve 24’ü diğer görevliler olmak üzere toplam 307 kişi çalışmaktadır. 1859’dan itibaren de ince çuha imalinden vazgeçilmiştir; ancak ilerleyen yıllarda tekrar ince çuha imaline devam edilmiştir. Fabrika ürünleri Aynalı Çarşıda, Mösyö Yani adında biri tarafından fabrika namına satılmıştır. Üretilen mamuller, 1856 Paris Sergisi’nde ve Sergi-i Umumi-i Osmani (1863 İstanbul Uluslararası Sergisi) alıcıların beğenisine sunulmuştur. Paris sergisinde, çoğu İzmit Fabrika-i Hümayununda dokunmuş olan 55 adet elbiselik kumaş, yünlü dokuma, iç çamaşırı ve keçe numuneleri sergilenmiştir ve fabrikanın ürünleri burada mansiyon ödülü almıştır. Başlangıçta yünlü askeri elbise üreten fabrika, daha sonra yatak çarşafları, havlu, çorap ve eldiven üretmeye de başlamıştır. Bir ara yabancı sermayeye satılması söz konusu olsa da bunun halk üzerinde kötü etki yapacağı düşünülerek vazgeçilmiştir. Fabrika 1853-1854, 1870 ve 1910 yıllarında yeni makinelerle modernize edilmiş ve genişletilmiştir. Ayrıca I. Dünya Savaşı sırasında fabrikaya, Almanlar tarafından bir turbo elektrik santrali kurulmuştur. Döneminin en büyük yerli sanayi tesislerinden biri olan fabrikada, İngiltere ve Fransa’da üretilen ürünlerle rekabet edebilecek kalitede kumaşlar üretilmiştir. 1860’lı yıllarda fabrikanın yıllık ortalama üretim kapasitesi 72.000 metre kumaş ve 60.000 festir. Milli Mücadele yıllarında ordunun ihtiyaçlarını karşılamak için çalışan fabrika, 18 Haziran 1920 tarihinde İngiliz uçakları tarafından bombalanarak kullanılamaz hale getirilmiştir. Böylece 1844 yılından itibaren 76 yıl süreyle üretime devam eden fabrika bombalandıktan sonra kapanmıştır. Fabrikadan sağlam kalan makine ve teçhizat Ankara’ya nakledilmiş ve bu malzemeler ile Kayseri’de bir dokuma tesisi kurulmuştur. Bugün askeri alan içerisinde kalan Çuha Fabrika-i Hümayun, İstanbul 2 numaralı Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun 1998 Tarih ve 4861 Sayılı kararıyla koruma altına alınmıştır.

ÇUHANE BARAJI VE HİDROELEKTRİK SANTRALİ



Cumhuriyet Dönemi'nin ilk yıllarında inşa edilen ve Kocaeli'nin sanayi mirası içerisinde önemli bir yer tutan Çuhane Barajı ve Hidroelektrik Santrali, 1930'lu yılların teknolojisini yansıtması açısından büyük önem taşımaktadır. Başiskele ilçesi Doğantepe Mahallesi sınırlarında yer alan ve Kirazdere'nin bir kolu olan Çuhane Deresi üzerinde bulunan Baraj ve Hidroelektrik Santrali, Kocaeli'nin elektrik üretimi yapılan ilk tesisleri arasında yer almaktaydı. İzmit Çuha Fabrikası tesislerinin dokuma atölyesi ve bedesten gibi yerlerinin elektrik ihtiyacını karşılamak amacıyla, 1930 yılında Almanlara yaptırılan baraj ve hidroelektrik santralinde 1990’lara kadar elektrik üretimi yapılmıştır.
Baraj bölümü 1.200 metrekarelik alanda betonarme olarak inşa edilen hidroelektrik santrali; içinde makine dairesinin bulunduğu kapalı bir mekân ile onun önündeki su sistemi ve köprüden meydana gelmektedir. Çuhane Barajı ve Hidroelektrik Santraliİstanbul II numaralı Kültür ve Tabiat Varlıkları Bölge Kurulu'nun 25.06.1998 tarih ve 4861 sayılı kararı ile tescil edilmiştir.


BU YAZI E.EMİN ÖZTÜRK'ÜN ANTİK MEDENİYETLERİN MİRASI ÜZERİNDE YÜKSELEN ŞEHİR BAŞİSKELE KİTABINDAN ALINMIŞTIR.